Ödem, genellikle gözler, yüz, uzuvlar ve karın gibi bölgelerde görülen, cildin altında sıvı birikimiyle karakterize olan bir durumdur. Huangdi Neijing (Sarı İmparatorun İç Hastalıkları Klasikleri)’nde buna “Su” (Shui) denir. Bu bağlamda “Su”, cilt altında sıvıların patolojik birikimini ifade eder; bu, Beş Element’in Su Elementi ile karıştırmamalıdır.
Antik kaynaklarda ayrıca ödeme ilişkin başka ifadeler de geçmektedir. Bunlar:
‘’Böbrekler Ödemin köküdür ve Akciğerler ise son noktasıdır.’’
‘’Doluluk hissi, ödem ve Nemlilik Dalak’tan kaynaklanır.’’
‘’Böbrekler Su’yu yönetir, Mide ve Dalak ise Toprak’ı yönetir. Toprak, Su üzerinde etki gösterir, Mide ve Dalak dıştan içe ilişkilidir ve Mide, Yiyecek Denizi’dir. Mide yetersiz olduğunda Su’yu [yani sıvıları] dönüştüremez, Su kanallardan taşar ve cildin altında birikerek ödem oluşturur.’’
‘’Yang ödemi, şişlik, zihinsel huzursuzluk, koyu idrar ve kabızlık ile karakterizedir. Yin ödemi ise zihinsel huzursuzluk veya koyu idrar olmadan şişlikle kendini gösterir, ancak dışkıda gevşeklik vardır.’’
Bugün Yang ödemi ile Yin ödemi arasındaki ayrım geniş ölçüde takip edilmekte, ancak farklı bir yorumla yapılmaktadır.
ÖDEMİN KÖKENİ
Dış Rüzgâr
Dış Rüzgar-Soğuk veya Dış Rüzgar-Sıcak, Savunma-Qi bölgesine saldırır; Savunma Qi ve sıvıların dolaştığı alana. Rüzgar, Akciğer-Qi’nin Savunma-Qi bölgesinde dolaşımını bozar, bu da Akciğer-Qi’nin sıvıları dağıtamamasına neden olur: dağıtılamayan sıvılar cildin altında birikir ve genellikle yüz ve ellerde ödem oluşturur. Bu, ani başlayan Tam bir ödem türüdür. Isı veya Soğuk karakterine sahip olabilen bu tür Dış Rüzgar, “Rüzgar-Su” olarak adlandırılır. Akut nefrit genellikle yüzde ödem belirtileriyle birlikte Dış Rüzgar-Su saldırısı belirtileriyle başlar.
Dış Nem
Dış Nemli Sıcaklık, Mide ve Dalak’ı istila edebilir ve sıvıları dönüştürme ve taşıma işlevlerini bozabilir. Sıvılar durgunlaşır ve cildin altında tutulur, bu da ödem oluşturur. Bu, ılıman iklimlerde yaygın görülen bir ödem nedeni değildir.
Dış Soğuk Nem, vücuda saldırabilir ve uzun süre tutulursa sıvıların dönüşümünü engelleyebilir ve ödeme yol açabilir.
Düzensiz Beslenme
Düzensiz beslenme ve aşırı miktarda süt ürünleri ile yağlı gıdalar tüketmek, Dalak’ın sıvıları dönüştürme ve taşıma işlevini bozar, bu da ödeme yol açabilir.
Aşırı Çalışma ve Aşırı Cinsel Aktivite
Aşırı çalışma ve aşırı cinsel aktivite, Böbrekleri zayıflatabilir ve sıvıları dönüştürme işlevini bozabilir bu da ödeme neden olabilir.
Yaralardan veya Deri Apselerinden Gelen Toksik Isı
Apse, içi irin dolu şişlikler veya yaralardan kaynaklanan Toksik Isı, deri ile kaslar arasındaki boşluğun temizlenmesini ve atıkların atılmasını engelleyebilir, bu da sıvıların birikmesine ve ödem oluşumuna yol açabilir.
ÖDEMİN SÜRECİ
Ödem patolojisini anlamak için sıvıların dönüşümü, taşınması ve atılmasının fizyolojisini hatırlamak faydalı olabilir. Vücut sıvıları, besinlerden ve içeceklerden kaynaklanır. Bunlar, Dalak tarafından dönüştürülür ve ayrıştırılır: bazı “temiz” sıvılar Dalak’tan Akciğerlere doğru yükselir, Akciğerler bunların bir kısmını cilde yayarken bir kısmını da Böbreklere gönderir; Dalak’tan bazı “kirli” sıvılar ise İnce Bağırsağa iner, burada yeniden ayrıştırılır. Bu ikinci ayrışmadan sonra saf sıvılar Mesaneye giderken, kirli sıvılar Kalın Bağırsağa gider. Mesane de aldığı sıvıları dönüştürür ve ayrıştırır. Saf sıvılar yukarı doğru akar ve vücudun Dış Kısmı’na gider, burada ter oluşturur. Kirli sıvılar aşağıya akar ve idrara dönüşür.
Mesane, Böbrek-Yang’dan aldığı Qi gücüyle bu dönüşümü ve ayrıştırmayı gerçekleştirir: Mesane’nin bu işlevine “Qi dönüşümü işlevi” denir.
Vücut sıvılarının oluşum süreci, her aşamada sıvıları saf ve kirli olarak daha da ayrıştıran karmaşık bir dizi arıtma sürecinin sonucudur. Bu nedenle, Çinliler “kirli içinde saf” ve “saf içinde kirli” bir kavramından bahsederler. Saf sıvıların yukarı taşınması, kirli sıvıların ise aşağıya taşınması gerekmektedir. Saf ve kirli sıvıların doğru şekilde yükselme/alçalma ve giriş/çıkış yapması, doğru dönüşüm için gerekli olan Qi’nin doğru şekilde hareket etmesine bağlıdır. Birçok organ vücut sıvılarının dönüşümü, taşınması ve atılmasına katkıda bulunur, ancak başlıca olarak Akciğerler, Dalak ve Böbrekler bu sürece katkıda bulunur.
Aşağıdaki, çeşitli organların sıvı metabolizmasındaki rolünün kısaca açıklanacaktır:
Dalak
Dalak, vücut sıvılarının fizyolojisi ve patolojisi ile ilişkili en önemli organdır. Yukarıda açıklandığı gibi, başlangıçtaki dönüşümü ve saf ve kirli kısımlara ayrıştırmayı kontrol eder. Ayrıca, vücut sıvılarının üretiminin her aşamasında saf ve kirli sıvıları sırasıyla yukarı ve aşağı yönlü olarak taşımanın kritik yönünü kontrol eder.
Akciğerler
Akciğerler, Dalak’tan cilde doğru gelen vücut sıvılarının saf kısmının dağılmasını kontrol eder. Bu, Akciğerlerin dağılma işlevinin bir yönüdür.
Akciğerler ayrıca bazı sıvıları Böbreklere ve Mesane’ye gönderir. Bu, Akciğerlerin alçaltma işlevinin bir yönüdür.
Bu iki işlevleri nedeniyle, Akciğerlerin “Su geçitlerini” düzenlediği söylenir.
Böbrekler
Böbrekler, vücut sıvılarının fizyolojisinde son derece önemlidir. İlk olarak aldıkları bazı sıvıları buharlaştırır ve bunları tekrar Akciğerlere gönderir, Akciğerleri nemlendirir ve aşırı kurumalarını önler.
Ayrıca, özellikle Böbrek-Yang’ı, sıvıların birçok dönüşüm aşamasını kontrol eder.
Bu aşamalar:
• Vücut sıvılarını dönüştürmek için gerekli olan ısıyı sağlarlar. Bu nedenle, Böbrek-Yang eksikliği neredeyse her zaman Spleen-Yang eksikliğiyle sonuçlanır ve bunun sonucunda ödem şeklinde sıvı birikimi oluşur.
• Vücut sıvılarını saf ve kirli olarak ayırma işlevinde İnce Bağırsağı desteklerler.
• Mesane’nin Qi dönüşümü işlevi için Qi sağlarlar.
• Üçlü Isıtıcının sıvıların dönüşümü ve atılması işlevine yardımcı olurlar.
İnce Bağırsak
İnce Bağırsak, Mide’den aldığı sıvıları “temiz” ve “kirli” olmak üzere ayırır. Temiz olan kısmı idrar olarak atılmak üzere Mesane’ye gönderirken, kirli kısmın bir kısmı yeniden emilim için Kalın Bağırsağa gönderir ve bu sıvının bir kısmı dışkı olarak atılır.
İdrar Kesesi
Mesane aldığı sıvıları saf ve kirli olarak ayırır ve Qi dönüşümü gücüyle idrarla atar.
Üçlü Isıtıcı
Üçlü Isıtıcı, sıvıların tüm aşamalarda dönüşümü, taşınması ve atılmasına yardımcı olur.
Antik metinlerde şöyle bir ifade de geçmektedir: ‘’Üçlü Isıtıcı, sulama işinden sorumlu yetkili ve su geçitlerini kontrol eden organdır.’’
Üst Isıtıcı, saf sıvıları yukarı doğru yönlendirmede Dalak’a yardımcı olur ve Akciğerlerin cilde uzanan alana dağıtılmasına yardımcı olur. Bu nedenle, Üst Isıtıcı, “sis” ile benzetilebilir.
Orta Isıtıcı, Mide’nin sıvıları çalkalama ve kirli kısmını aşağı yönlendirmedeki işlevinde yardımcı olur. Bu nedenle Orta Isıtıcı, “çamurlu havuza” benzetilir (Mide’nin çürütme ve olgunlaştırma işlevine bir gönderme olarak).
Alt Isıtıcı, İnce Bağırsak, Mesane ve Böbreklerin sıvıları dönüştürme, ayırma ve atma işlevlerine yardımcı olur. Bu nedenle, Alt Isıtıcı, bir “drenaj hendeğine” benzetilir.
Mide
Mide, vücut sıvılarının dönüşümünde önemli bir rol oynamıyor gibi görünse de, yine de vücut sıvılarının “kaynağı”dır. Sıvılar önce Mide’ye girer ve oradan Dalak tarafından dönüştürülür ve ayrıştırılır. Mide, nispeten nemli olmayı sever, bu Dalağın zıttıdır; Dalak ise kuru ortamı sever ve fazla nemden zarar görür.
Ödemde de diğer tüm hastalıklarda olduğu gibi, en önemli ayrım Dolu tip ile Boş tip ayrımının yapılmasıdır. Dolu tip ödemi, ayrıca Yang ödemi olarak da adlandırılır ve dışsal Rüzgar-Su, dışsal Nemlilik veya Toksik Isı kaynaklıdır. Boş tip ödemi ise Yin ödemi olarak da adlandırılır ve Dalak ve/veya Böbreklerin eksikliğinden kaynaklanır.
Ödemle en çok ilişkili olan üç Yin organ Akciğerler, Dalak ve Böbreklerdir çünkü bu üç organ, sıvıların dağılması, dönüşümü, taşınması ve atılmasından sorumlu olan üç organdır. Diğer organlar arasında, yukarıda bahsedildiği gibi, Üçlü Isıtıcı sıvı metabolizmasında önemli bir rol oynar.
Yang ödemi, Yin ödemi haline gelebilir ve tersi de geçerlidir. Örneğin, uzun bir süre sonra Yang ödemi, biriken sıvılar Dalak ve Böbrekleri etkilediği için Yin ödemi haline dönüşebilir. Ayrıca, tekrarlayan dış Nemlilik istilalarından sonra Yang ödemi Yin ödemi haline gelebilir. Öte yandan, uzun süreli Dalak ve/veya Böbrek-Yang eksikliği genellikle Nemlilik ve ödeme yol açar.
Yang veya Yin ödem her ne olursa olsun, ödemin kendisi başlı başına bir Dolu durum ya da bir durumun Dolu yönüdür. Örneğin, Yin ödemi Dalak ve/veya Böbreklerin eksikliğinden kaynaklanıyor olsa da, ödem şeklinde tutulan sıvılar durumun Dolu yönüdür. Bu nedenle, bu örnekte, durumun Kökü Dalak ve/veya Böbreklerin boşluğuyla karakterize edilirken, Görünümü ödem şeklindeki Dolulukla karakterizedir.
Tanısal açıdan, Yin ödemi bastırmayla belirgin bir çökme ile karakterizedir ve cilt normal haline geri dönmekte çok yavaştır. Yang ödeminde ise bastırmayla hafif bir çökme olur.
Vücut sıvılarının üç patolojisini, yani ödem, Nemlilik ve Balgamı ayırt etmek önemlidir. Bu üç patolojinin ortak noktası, vücut sıvılarının dönüşümü, taşınması ve atılmasında bir işlev bozukluğudur. Ayrıca, dış kökenli ödem ve Nemlilik durumları dışında, bu üç patoloji Akciğerler, Dalak ve Böbreklerin işlev bozukluğundan kaynaklanır.
Ödem ve Nemlilik/Balgam arasındaki farklardan biri, ödemin cildin altında fizyolojik sıvıların birikimi olduğu; Nemlilik ve Balgamın ise patolojik sıvıların birikimi olduğudur. Bunun bir sonucu olarak, ödemin aksine, Nemlilik ve Balgam kolayca daha fazla hastalık nedenli olabilir.
Ödem, Nemlilik ve Balgamın üçü de patolojik bir durumun Dolu yönleridir.
Bu bölümde ele alınan ödem, Çince’de “Su Şişmesi” (Shui Zhong) olarak adlandırılan ödemdir. Başka bir tür ödem ise “Qi Şişmesi” (Qi Zhong) olarak adlandırılır: Bu ödem, genellikle ekstremitelerde görülür, basmakla iz bırakmayan ve Qi’nin durgunluğundan kaynaklanan belirgin bir ödemdir.
Dr. İbrahim Çerçi
Kuşadası
18.Aralık.2023